مسجدجامع كبیر یزد          شماره ثبت ملّی  :  206

موقعیت مكانی :

یزدفردا"این مسجد در ضلع غربی‌ خیابان‌ امام خمینی ، انتهای‌خیابان مسجد جامع ، محله دروازه شاهی‌ واقع است .

بانی

بانی اولیه بنا در قرن پنجم هجری « امیر علاءالدوله كالنجار » اولین امیر كاكویی بوده است اما بنای‌كنونی مسجد را در قرن هشتم‌هجری  « سیدركن الدین محمد‌قاضی » احداث می‌كند .

منابع تاریخی

   بنای مسجد جامع كبیر یزد طی قرون متمادی بر بقایا و یا در كنار بناهای‌متنوعی بنا گردیده‌است كه‌ در متون تاریخی تحت عناوین مسجد جمعه شهرستان ، مسجد جامع عتیق ، مسجد جمعه قدیم ‌«‌ درده » مسجد جامع نو و بناهای‌الحاقی آن به‌اسامی گوناگون یاد شده است .

  پاره ای عقیده دارند‌كه در دوران پیش‌از اسلام در این‌ مكان‌ آتشكده‌ای برپا بوده ‌كه تا دوران بعد از اسلام نیز دوام داشته ،اما دلایل‌كافی برای‌این مدعا در دست‌نیست . اما آنچه‌كه مسلم و‌مكتوب است، آن است كه در قرن پنجم هجری‌  « امیر علاءالدوله كالنجار »‌ اولین امیر‌كاكویی پس از ورود به یزد به ‌تعمیر و نوسازی مسجدی به نام مسجد جمعه شهرستان می‌پردازد كه در قرون قبلی برپا بوده و قبله آن سه درجه نسبت به قبله اصلی به سمت شرق انحراف داشته است .  همسرش ارسلان خاتون مناری در كنار مسجد اولیه بنا می كنند كه تا قرن نهم برپا بود.

 فرزند ایشان « علاءالدوله گرشاسب » ( 513 ـ 488 هجری ) مسجد دیگری با طرح تك ایوانی گنبد دارد در جوار مسجد عتیق و در سمت غربی آن بنیان نهاد . وی پایاب قنات زارچ كه هم اكنون نیز در صحن فعلی واقع است احداث می كند و جماعتخانه ای در ضلع غربی بنا می افزاید كه در سال 1240 شبستان شازده بر روی آن ساخته می شود . در سال 536 هجری قمری به بعد نیز دختران فرامرزبن امیرعلی بن فرامرز شبستان و مقبره ای برای خود به مسجد اضافه می كنند .

  پایه های مسجد جامع نو در سال های 724 یا 728 هجری قمری در پشت قبله مسجد جامع قدیم توسط « سیدركن الدین محمد‌بن قوام الدین بن نظام حسینی یزدی قاضی » گذارده شده  .

در سال 732 هجری قمری « مولانا عفیف الدین » مناره ای بر سر گنبد مقصوره قدیم احداث می نماید و سید شمس الدین فرزند سیدركن الدین وقفیات جدیدی بر موقوفات آن می افزاید و در سال 777 هجری قمری در زمان حكومت شاه یحیی درگاه جدیدی از مسجد جامع قدیم به مسجد نو باز می كنند كه همان كریاس ضلع شرقی می با شد .

  در دوران تیموری در سده نهم نیز تغییرات و الحاقات بسیاری در مسجد صورت می گیرد . در سال 809 هجری قمری خواجه جلال الدین خوارزمی پایابی در مسجد ساخته و گنبدخانه را تماماً كاشیكاری می كند . در سال 819 شاه نظام كرمانی دست به ساخت و ساز جدید می زند وی كاشیكاری مسجد را تمام كرده و كتیبه ای به خط بهاالدین هزار اسپ (سوره فتح) بر صحن مسجد ثبت می كند كه از آن كتیبه تنها بخشی در دو طرف ایوان باقی مانده است .  وی همچنین كتابه درگاه مسجد به القاب شاهرخ تراشیده و بر دست راست صفه جماعت خانه وگنبدی می سازد .

 در سال 836 هجری به فرمان ستی فاطمه همسر امیرچقماق شاهی مسجد را با سنگ مرمر فرش كرده و دو ستون در طرفین ایوان می تراشند

  در سال 861 هجری قمری خواجه معین الدین میبدی به مرمت جماعتخانه شاه نظام كه در حال انهدام و ویرانی بوده می پردازند . در سال 862 اقدامات ساختمانی عمده ای در زمان امیرنظام الدین حاجی قنبرجهانشاهی در مجموعه  قدیمی مسجد رخ می دهد و چهره مسجد را كاملاً دگرگون می سازد وی همچنین القاب پادشاه زمان میرزا جهانشاه قره قویونلو به خط مولانا شمس الدین محمد شاه حكیم به كاشی تراشیده و در سردر مسجد نصب می نماید . در زمان سلطنت شاه طهماسب صفوی شخصی به نام « آقا جلال الدین محمد » مشهور به مهترجمال ، حاكم وقت یزد دو منار بر سردر رفیع مسجد می افزاید .

  در دوره افشاریه هیچگونه خبری از اقدامات ساختمانی از مسجد در دست نیست . اما در دوره زندیه كتیبه ای به تاریخ 1172 هجری قمری در كریاس ضلع شرقی مسجد نصب است كه بر آن وقفنامه ای بر مسجد جامع قدیم نقش بسته است .

  در دوره قاجاریه تخریب و نوسازی وسیعی در مجموعه مسجد جامع رخ می دهد كه دگرگونی و تغییر چهره آن را به ارمغان می آورد . این اقدامات در زمان فرمانروایی شاه محمد ولی میرزا در یزد و در زمان سلطنت فتحعلی شاه قاجار رخ می دهد و عملیات ساختمانی وی از سال 1236 آغاز شده است و در سال 1240 به پایان می رسد

وی اقدام به تخریب بخشهای قدیم مسجد نموده و صحن بزرگ فعلی مسجد با رواقهای اطراف آن را اضافه می كند . همچنین شبستان بزرگی در ضلع غربی مسجد بر روی ساخت و سازهای كاكویان احداث كرده و انحراف قبله آن را تصحیح می كند كه در حال حاضر به شبستان شازده اشتهار دارد .

 بعد از این اقدامات موقوفات قدیمی مسجد از بین رفته و بدین ترتیب به علت عدم وجود ضمانت مالی در مدت زمان طولانی و نزدیك به یك قرن مسجد روی به تخریب نهاده تا در سال 1349 هیئت حامیان مسجد جامع كبیر یزد ، تحت نظارت مرحوم حاج سید علی وزیری و به یاری محمد تقی مصطفوی (‌ باستان شناس )تشكیل و به احیای مسجد پرداختند . به هر تقدیر علی رغم نو سازی مسجد كه منجر به احیای این بنای بزرگ تاریخی شد . توسط هیئت حامیان ، تصمیم بر تخریب ‌بقایای بناهای اولیه گرفته شده و در مكان آن شبستان جدیدی در ضلع شرقی صحن ساخته شد.

مشخصات

  مسجد جامع كبیر یزد بدون تردید یكی از شاهكارهای بدیع معماری مساجد ایران به شمار می آید كه تزئینات زیبا و منحصر به فرد آن جلوه ای ستودنی به آن داده است . این بنا مشتمل بر یك ایوان رفیع و گنبد خانه و دو شبستان تابستانه در طرفین آن   دو گرمخانه در ضلع شرقی و غربی و یك صحن بزرگ مستطیل شكل و دو پایاب می باشد .

  مسجد دارای شش ورودی است كه در اضلاع مختلف بنا واقع شده اند . ورودی اصلی كه در ضلع شرقی مسجد واقع شده دارای سردر رفیع و نیز كتیبه های كاشی معرق است و دو مناره نیز بر آن استوار گردیده . این سردر زیبا در زمان شاهرخ تیموری به بنا اضافه شده و بر آن تزئینات و كاشی معرق با نقوش گره چینی و اسلیمی كار شده است . بخش اعظم این آثار به مرور زمان تخریب شده بود در تعمیرات هئیت حامیان باز سازی می شود.

 ورودی مذكور به یك هشتی یا كریاس با سقف گنبدی گشوده می شود كه این فضا را می توان موزه كتیبه ها نامید زیرا كه انواع كتیبه های سنگی و كاشی كه بر وقفنامه و فرامین حكومتی در دوره های مختلف درج شده، منصوب می باشد .

 درب ضلع غربی بنا درست مقابل ورودی مذكور قرار گرفته و آن هم به یك هشتی گشوده می شود كه نمای این درگاه با كاشیكاری جدید تزئین یافته است . ورودی دیگر مسجد در ضلع شمالی و درست روبروی ایوان قرار دارد .   این ورودی متصل  به یك كریاس است و سردر آن با كتیبه های قرآنی و تزئینات كاشی معرق جدید تزئین یافته است .

 ورودی شمال غربی دارای نمای ساده و بی پیرایه است كه به یك دالان طویل گشوده می شود كه این دالان به یكی از رواق های اطراف صحن متصل می گردد .

 دو ورودی دیگر مسجد یكی در ضلع جنوب غربی واقع در شبستان غربی گنبدخانه و دیگری در شمال شرقی و در بخش قدیمی مسجد واقع شده كه در حال حاضر هر دو مسدود می باشد .

 صحن وسیع مسجد مستطیل شكل و به ابعاد 53 × 20 متر است و در وسط آن مهتابی بزرگی جهت اقامه نماز در فصول مناسب قرار گرفته . دور تا دور صحن را رواقهایی با طاق های گشوده به آن دور می زند  كه علاوه بر ایجاد سرپناه و سایبان، زیبایی خاصی به فضای صحن داده و آن را ا ز یكنواختی خارج می كند .

 دو گرمخانه مسجد در ضلع شرقی و غربی صحن قرار دارند ، گرمخانه شرقی به شبستان شازده معروف است و دارای 48 ستون مستطیل شكل با ازاره های پوشیده از كاشیهای شش ضلعی و فیروزه ای رنگ می باشد . در ضلع شرقی و غربی این گرمخانه شاه نشین هایی كه در انتهای آن پنجره و نورگیرهایی تعبیه شده است . این شبستان همچنین دارای طاقهای گنبدی سراسری است كه در قسمت مركزیشان نورگیرهایی سنگی هشت ضلعی قرار دارد . محراب این گرمخانه دارای دهانه گشاد با قوس های پنج و هفت كند و نیز نقوش مهری ظریف و زیبا می باشد . گرمخانه ضلع شرقی كاملاً جدید و از احداث هیأت حامیان مسجد می باشد . این گرمخانه نیز از نوع ستون دار بوده و محراب جدید آن با كاشیهای خشتی و هفت رنگ تزئین یافته است .

  در گوشه شمال شرقی صحن نیز محوطه ای است به ابعاد 3  × 5/2 متر با دیوار آجر چینی مشبك كه به قرائتخانه موسوم بوده و در سمت قبله آن كتیبه محرابی از كاشیهای مسدس آبی رنگ و به تاریخ 890 هجری نصب است .

 زیباترین بخش بنا را ی توان مجموعه ایوان و گنبدخانه وفضاهای پیرامون آن نامید . نمای ایوان رفیع با مجموعه ای از زیباترین تزئینات كاشی معرق و با نقوش اسلیمی و گیاهی و نیز گره چینی پوشانده شده این تزئینات همراه با آجرهای ضربی و نقوش معقلی و كتیبه های كاشی معرق و كوفی بنایی مجموعه ای بدیع و خیره كننده آفریده اند كه تحسین هر بیننده ای را بر می انگیزد .

   در دو طرف دهانه ایوان ورودی غلام گردشها و غرفه هایی است، كه این غرفه ها در دو طبقه بوده و به یكدیگر متصلند و فضای ایوان و گنبدخانه را دور زده و بر آن مشرف می باشند . گنبدخانه مربع شكل یك دهانه گشاده مركزی و داخل ایوان و دو گذرگاه طاق دار در طرفین آن دارد . این گذرگاهها به غلام گردش های ایوان كه روی آنها در قرن نهم غرفه هایی ساخته شده منتهی می گردد . دو شاه نشینف دو طرف گنبدخانه، دارای نرده های پوشیده از كاشی مشبك بوده و در شاه نشین ضلع شرقی دو سنگ محرابی زیبا متعلق به قرن نهم  نصب است . ازاره ایوان و گنبدخانه با كاشیهای مسدس آبی رنگ پوشیده شده كه در وسط هركدام با ترنجهای كاشی معرق تزئین شده است . دیواره بالای ازاره ها در غلافی از طرحهای هزارباف مركب از كاشیهای بسیار كوچك كه تشكیل نقوش نوشتاری می دهند پوشیده شده و بر دیواره های جنوبی و شمالی زیر گنبد خانه با خطوط كوفی بنایی تسبیحات اربعه و شهادتین اجرا گردیده است .

گنبد مسجد بر روی فیلپوشهای بزرگی قرار گرفته كه با مقرنس های مزّین به نقوش معقلی پوشیده شده اند . فاصله این فیلپوشها نیز با كاربندی زیبایی كه بر آنها با خطوط كوفی بنایی كلمات اللّه و محمد نقش بسته ، كار شده است .

 محراب اصلی یا محراب واقع در گنبدخانه یا مقصوره یك دهانه مستطیل عمیقی بوده كه از دو طرف آنها معبرهای تنگ و كوتاهی به دو سوی گنبد خانه راه می یابد . این محراب زیبا مزین به انواع كاشی معرق و كتیبه و آجر ضربی است و بر دو كاشی ستاره ای شكل منصوب در آن نام استادكار و تاریخ ساخت محراب ( 777 هجری ) نقش بسته است .

 در ضلع غربی و شرقی گنبدخانه دو شبستان یا تابستانه وجود دارد كه غلام گردشهایی با طاق های متقاطع آنها را به مقصوره پیوند داده است. شبستان شرقی در سال 777 هجری به دستور شاه یحیی مظفری ساخته می شود و بوسیله یك غلام گردش با پنج دهانه تنگ كه بسوی رواق شرقی باز می شود به گنبدخانه و ایوان متصل می گردد . این شبستان دارای محراب كم عمقی است كه در رأس دارای مقرنس گچی بوده و كمی پایین تر از آن هشت قطعه قاب كاشی معرق به یك اندازه در كنار هم نصب شده است . یك كتیبه معرق نیز به ابعاد 108 × 58 سانتیمتر در پایین و در وسط محراب نصب است كه بر آن جملات قرآنی و نقوش گل و گیاه با تكنیك كاشی معرق اجرا شده است .

شبستان غربی در قرن نهم توسط خواجه غیاث الدین عقیل ساخته شده ومشهور به شبستان غیاثیه است . از ویژگیهای بارز این شبستان طاق های سراسری كوكبی و تویزه است كه در اكثر بناهای تیموری شهر یزد دیده می شود . در ضلع شرقی این شبستان پنج اشكوبه دیده می شود كه دارای نرده های گچی پوشیده از كاشی معرق می باشند . محراب آن ساده و دارای مقرنس های گچی در نیم طاق آن می باشد . در ضلع جنوب غربی این فضا یكی از ورودیهای مسجد واقع شده كه با چهار پله به معبر باریكی متصل می گردد . این شبستان تابستانه دارای كف و ازاره آجری بوده و بدنه آن با اندود گچ پوشیده شده است و نور آن از نورگیرهای مشبك آجری كه مابین تویزه ها قرار گرفته اند تعبیه می شود . مسجد همچنین دارای دو پایاب است كه از یكی آب زارچ و از دیگری آب محمود آباد می گذشته ورود به این پایابها در ضلع شمالی و شرقی مسجد می باشد .

گنبد زیبای مسجد از نوع دو پوستهف پیوسته بوده و بر آن نقش گل صابونكی معقلی با ظرافت اجرا شده است و بر ساقه آن كلمه « الملك للّه » به خط كوفی تكرار شده .

دو مناره مسجد كه ارتفاع تقریبی آنها از كف تا نوك آن 52 متر می باشد دارای قطری در حدود 8 متر بوده و همانگونه كه ذكر شد در دوره صفوی به بنا افزوده می گردد اما در سال 1313 فرو ریخته و دوباره تجدید بنا می گردد كه یكی از مناره ها دارای پلكان دو طرفه است .

• نویسنده : یزد فردا
• منبع خبر : خبرگزاری فردا